BESİNLER

Besinlerin Canlılar İçin Önemi

Canlılar; büyüme, gelişme, üreme, yıpranan dokuların onarımı ve günlük hayattaki diğer faaliyetleri için ihtiyaç duydukları enerjiyi, tükettikleri besinlerden sağlarlar. Bu faaliyetler için tüketilen yiyecek ve içeceklerin tümüne besin denir. Sağlıklı bir yaşam için besinlerin vücuda alınmasına ise beslenme denir.

Bir arabayı düşünün. Arabanın içinde yakıt yoksa araba hareket edemez. Besinler de canlıların hareket etmesi ve yaşamları sürdürmesi için gerekli olan yakıtı (enerjiyi) besinlerden sağlarız.

1-Hareket etmek için 2-Vucudumuzun düzenli çalışması için 3.Hastalıklardan korunmak ve iyileşmek için 4-Yaşamak, büyümek dengeli gelişmek için beslenmek zorundayız.

Besinlerin bazılarını bitkilerden, bazılarını hayvanlardan elde ederiz. Domates, salatalık, patlıcan, biber, kabak, elma, armut ve portakal bitkilerden elde ettiğimiz besinlerdendir.

Hayvanlardan elde ettiğimiz besinlere ise bal, et, süt, yumurta, peynir, yoğurt örnek olarak verilebilir.

Besinlerin içinde vücudumuz için gerekli maddeler bulunur. Her yiyecekte besin içerikleri farklıdır. Besin içerikleri adı verilen bu maddeler; protein, karbonhidrat, yağ, vitamin, su ve minerallerdir. Besin içeriklerinin vücudumuzda belirli görevleri vardır.

Organik besinler: Canlılardan (hayvan ve bitkilerden) elde ettiğimiz et, yumurta, süt, meyve ve sebze gibi besinlerdir.

İnorganik besinler: Hava, su, tuz, güneş ışığı ve mineraller gibi cansız besinlerdir.

Hayvanlardan elde ettiğimiz besinler (et, süt, balık, yumurta, bal, peynir, ayran, köfte vs ) hayvansal besinlerdir.

Bitkilerden elde ettiğimiz meyveler, sebzeler, tahıllar, kuru yemişler bitkisel besinlerdir.

Proteinler

Vücudumuzda kesik, kırık ve yaralanma gibi durumlarda yıpranan veya hasar gören yapıların onarımında proteinler görevlidir. Proteinler yapıcı ve onarıcıdır. Bazı vitaminlerin yapımında, saç ve tırnakların uzamasında görevlidir. Proteinler, vücudumuzun hastalıklara karşı dirençli olmasında rol oynar. Proteinlerin zekâ gelişimine de olumlu etkisi vardır.

Proteinler ayrıca büyüme ve gelişme için gerekli besin içeriğidir. Bebeklerinin sağlıklı gelişimi için anne adaylarının yeterli miktarda protein tüketmesi gerekir. Et, süt ve süt ürünleri yumurta; mercimek, kuru fasulye, nohut, badem gibi besinler protein bakımından zengindir.

Karbonhidratlar

Vücudumuz gerekli olan enerjiyi karbonhidratlardan sağlar. Günlük hayatta spor yapmak, ders çalışmak gibi birçok faaliyeti gerçekleştirmek için enerjiye ihtiyaç duyarız. Vücudumuz için gerekli enerjiyi öncelikle karbonhidratlardan karşılarız. Eğer karbonhidrat fazla tüketilirse şişmanlamamıza neden olur. Tahıl ve tahıl ürünleri, mısır, yulaf, pirinç, arpa, makarna, muz, ekmek, bal, üzüm, patates, karbonhidrat bakımından zengin besinlerdir.

Yağlar

Yağlar da tıpkı karbonhidratlar gibi enerji verici besin içerikleridir. Vücudumuzun enerji ihtiyacını karbonhidratlardan karşılayamaması durumunda, yağlar enerji kaynağı olarak kullanılır.

Vücudumuzda ihtiyaç fazlası karbonhidratlar yağlara dönüştürülür. Bu durumda yağlar, vücutta derinin altında ve belli bölgelerde depolanır. Depolanan yağlar kilo almamıza ve şişmanlamamıza neden olur. Yağlar vücudu darbelere ve soğuğa karşı korur.

Soğuk bölgelerde yaşayan kutup ayısı, penguen, balina gibi hayvanların vücutlarında çok miktarda yağ bulunur.

Yağları hem hayvansal hem de bitkisel besinlerden elde ederiz. Zeytin, fıstık, mısır, susam, ayçiçeği, fındık, soya gibi bitkisel besinler; et, balık, süt, peynir, tereyağı gibi hayvansal besinler yağ bakımından zengindir.

Vitaminler

Vitaminler vücudumuzda düzenleyici olarak görev yapan besin içeriklerindendir. Vitaminler vücudumuzun mikroplara karşı dirençli olmasını ve hastalandığımızda iyileşmemizi sağlar. Meyve ve sebzelerde bol miktarda vitamin bulunur.

Mineraller

Dengeli beslenmek için yeterince mineral alınmalıdır. Mineraller de vücudumuzda düzenleyici olarak görev yapar. Toprakta, deniz ürünlerinde, su, maden suyu, meyve suları, sebze ve meyvelerde bol miktarda mineral bulunur.Tüm yiyecek ve içeceklerin içinde bir miktar vardır. Kemik ve dişlerimizin güçlenmesi, yaraların iyileşmesi, kemiklerimizin sağlam olmasında, kanın pıhtılaşması ve kasların kasılıp gevşemesinde mineraller görevlidir.

Kalsiyum, fosfor, potasyum, demir, fosfat, iyot, çinko, sodyum ve magnezyum, selenyum, flor, kükürt, bakır, potasyum vücudumuz için gerekli olan minerallerdir.

Su

Su, düzenleyici besin içeriklerindendir. İnsan vücudunun yaklaşık % 70’i sudan oluşur. Su ayrıca vücut sıcaklığının ayarlanması ve bazı atıkların vücuttan uzaklaştırılmasında da görevlidir. Su, canlıların yaşaması için önemli bir besin içeriğidir. Su içmeden yalnızca birkaç gün yaşayabiliriz. Günde en az 1-2 litre su tüketmeliyiz. Su ihtiyacımızı sulu yiyecek ve içeceklerden de sağlayabiliriz.

Enerji Veren Besinler; Karbonhidratlar ve yağlar.
Vücudumuzun enerji ihtiyacını karşılar.

Yapıcı ve Onarıcı Besinler; Proteinler.
Büyümemizi sağlar, Dengeli gelişmemizi sağlar, Yaralarımızı iyileştirir, Mikroplarla savaşır, Kaslarımızın gelişmesini ve güçlenmesini sağlar.

Düzenleyici Besin Maddeleri; Su ve mineraller
Bu besinler vücudumuzun çalışmasını düzenler.
Büyümemize ve gelişmemizi sağlar.
Bağışıklık sistemimizi güçlendirir.
Kemiklerimizi ve kaslarımızı güçlendirir.
Hastalıklara karşı korur.

Vitaminler, su ve mineraller bütün besin maddelerinde bulunurlar. Ancak oranları değişir.

Besinlerin Tazeliği

Sağlıklı bir yaşam için taze ve doğal besinler tüketmemiz gerekir. Taze besinler vitamin ve mineral bakımından zengindir. Taze olmayan veya çürümüş besinleri tüketmemeliyiz.

Bezelye, mısır, patates gibi bazı besinlerin uzun süre bozulmadan kalabilmesi için paketlenip soğutucularda bekletilmesi gerekir. Bu tür besinlere dondurulmuş besin denir. Bu besinleri alırken ve tüketirken dikkat etmemiz gereken bazı hususlar vardır. Paketi yırtılmış olan dondurulmuş besinleri almamamız gerekir. Dondurulmuş gıdalar çözündükten sonra buzdolabına konarak tekrar tüketilmemelidir.

Makarna, pirinç, peynir, süt, yoğurt gibi bazı besinler paket içinde bozulmadan ve temiz bir şekilde uzun süre saklanmaktadır. Paketlenerek satılan bu tür besinlere paketlenmiş besinler denir. Bu besinleri alırken paket üzerinde yazan son kullanma tarihine (SKT) bakmamız gerekir. Son kullanma tarihi geçmiş besinler bozulmuştur ve tüketildiğinde hastalıklara neden olur. Bu nedenle son kullanma tarihi (SKT) geçmiş besinleri tüketmemeliyiz. Paketlenmiş besinleri alırken paketinin yırtık olmamasına özen göstermeliyiz. Ayrıca Tarım ve Orman Bakanlığından izinli ve standartlara uygun olarak yapıldığını gösteren TSE (Türk Standartları Enstitüsü) işareti olan paketlenmiş ürünleri tercih etmeliyiz.

Katkı maddesi bulunduran bu besinler sağlıklı değildir. Bu nedenle katkı maddesi içermeyen taze ve doğal besinler tüketilmelidir.

Meyve ve sebzeleri alırken çürük olmamalarına dikkat etmeliyiz. Rengi, kokusu ve tadı değişen sebze ve meyveler ile çiğ sütten yapılmış peynirleri sağlığımıza zarar vereceği için tüketmemeliyiz. Kuru baklagilleri ve tahılları satın alırken böceklenmemiş ve küflenmemiş olmasına özen göstermeliyiz. Yumurta alırken yumurtanın kabuğunun kırık, çatlak veya kirli olmamasına dikkat etmeliyiz.

Ayrıca aşağıdaki hususlara da dikkat etmemiz gerekir:

• Sağlıklı beslenmek için doğal ve taze besinleri tercih etmeliyiz.
• Katkı maddesi içeren besinleri mümkün olduğunca az tüketmeliyiz.
• Beyaz ekmek yerine kepekli veya esmer ekmek tercih etmeliyiz.
• Daha az tuz içeren besinler tüketmeliyiz. Çünkü fazla tuz tüketimi insan sağlığına zarar verir.
• Hazır meyve suları, gazoz ve gazlı içecekler tüketmemeli; bunların yerine taze sıkılmış meyve suları, ayran, limonata gibi evde hazırladığımız içecekleri tercih etmeliyiz.
• Daha önceden kullanılmış katı veya sıvı yağları bir daha tüketmemeliyiz.
• Küflenmiş ekmek, çürümüş sebze ve meyve tüketmemeliyiz.
• Kapakları dışa doğru şişmiş konserve ve paket ayran gibi besinleri almamalı ve tüketmemeliyiz.
• Sebze ve meyveleri iyice yıkadıktan sonra tüketmeliyiz.

Düzenli ve Dengeli Beslenme

Gün içerisinde ara vermeden, aç klamadan üç öğün yemek yemeye düzenli beslenme denir.
Her çeşit besin ögesinden yeteri kadar yemeye dengeli beslenme denir.

Dengesiz beslenen kişiler;
◆ Sürekli hastalanırlar.
◆ Hastalıkları uzun sürer.
◆ Organlarında bozukluk başlar.
◆ Halsiz ve güçsüz kalır.
◆ Spor yapamaz, yürümekte ve hareket etmekte zorlanır.
◆ Kasları zayıf kalır, ağır ve güç işleri yapamaz.
◆ Ya çok şişman ya da zayıf olurlar.

Besin piramidi sağlıklı beslenmek için hangi besinden ne kadar yememiz gerektiğini gösterir. Birinci basamakta en fazla tüketmemiz gereken tahıl ve tahıl ürünlerinin olduğu besinler, ikinci basamakta sebze ve meyveler, üçüncü basamakta et ve süt ürünleri, dördüncü basamakta en az tüketmemiz gereken yağlar ve tatlılar yer almaktadır.

Hazırlanan yemekler tüketilmediğinde çöpe döküldüğü görülür. Bu durum besin israfına neden olmaktadır.

Besin israfını önlemek için:
• Alışverişe çıkarken ihtiyaç listesi yapıp bu liste dışında besinler almamalıyız.
• Çabuk bozulabilecek besinleri diğerlerine göre daha erken tüketmeliyiz.
• Artan ekmekleri buzdolabının buzluğunda bir poşette saklayıp birkaç gün içinde tüketmeliyiz.
• Artan yemekleri saklama kaplarında, uygun koşullarda saklamalı, kısa sürede tüketmeliyiz.
• Yemek yerken tabağımıza yiyebileceğimiz kadar yemek almalıyız.

Obezite Şişmanlık ile obezite arasında fark vardır. Obezite vücuttaki yağ oranının hastalık derecesinde fazla olmasıdır.

Beslenmek, her şeyi aşırı tüketmek demek değildir. İnsanın ihtiyacı olan enerji veren besinlerin (yağ-şeker-tahıl) fazla alınması durumunda vücudumuz yağ birikmeye başlar. Yağ kolay erimez. Bu da vücudumuzun şişmanlamasına neden olur. Fazla gelen yağlar önce karın bölgesinde birikir. Aldığımız enerjinin fazlasını spor yaparak tüketmemiz gerekir.

Obeziteye neden olan yiyecekler;
Hamburger, cips, çikolata, gofret, asitli içecekler, şekerli yiyecekler, kızartmalar..

Zararlı Alışkanlıklar

Sigaranın Zararları

Yapılan araştırmalara göre dünyada her yıl çok sayıda kişi sigara tüketimi nedeniyle hayatını kaybetmektedir.

Sigaranın içinde yaklaşık 4.000 zararlı madde bulunmaktadır. Bunlardan en az 81 tanesinin doğrudan kansere sebep olduğu ispatlanmıştır. Sigaradaki zararlı maddelere nikotin, karbonmonoksit ve katranı örnek olarak verebiliriz. Kişiyi bağımlı hâle getiren madde ise nikotindir. Karbonmonoksit, soba zehirlenmesine neden olan gazdır. Katran ise asfalt yapımında kullanılan ziftin ham maddesidir. Yapışkan bir maddedir ve solunum yolunun daralıp tıkanmasına neden olur.

Sigara, başta kanser olmak üzere birçok hastalığın nedenidir. Astım, KOAH, akciğer, ağız, yutak ve dil kanseri gibi hastalıkların başlıca nedeni sigaradır. Sigara içen bir insanın özellikle akciğerleri sigaradan olumsuz yönde etkilenerek zamanla küçülür ve siyahlaşır.



Pasif İçici: Sigara içenler aktif içici, sigara içilen ortamda bulunanlar ise pasif içici olarak adlandırılır. Pasif içiciler sigara dumanından etkilenir. Sürekli sigara içilen ortamda kalan kişiler de sigara içmiş gibi aynı zararları görürler. Sigara içilen hiçbir ortama girmemek, sigara içenlerden uzak durmak gerekir.

Alkolün Zararları Alkol, sağlığa zararlı maddelerdendir ve beyin, mide, karaciğer, kalp gibi birçok organa zarar verir.

Alkol kullanımı insanlarda denge kaybına, siroz, mide ve karaciğer kanserine, kalp ve damar hastalıklarına neden olmaktadır. Ayrıca alkol kullanımı insanların çevresi ve ailesi ile iletişiminde bazı sorunlar ortaya çıkarır.

Yeşilay, alkol ve sigara gibi bağımlılıklarla mücadele eden, halk sağlığı için çalışmalar yapan bir sivil toplum kuruluşudur.